شیخ بهایی و سازه های حیرت انگیز ش که هنوز سرپا هستند - بازیکده

اما از نکاتی که در حوزه میراث باید به آن پرداخت، مقایسه ساخت و ساز هایی جدید با سازه هایی است که در روزگار قدیم، در ایران باستان و حتی همین ایران چند صد سال پیش ساخته شده اند؛ ساخت و ساز هایی که برپایه اصول معماری و ریاضی و طبیعی و کار کارشناسی و توسط بهترین طراحان معمار و دانشمندان، طراحی و بنا شده اند و همچنان قدرت و قوت و استحکامشان از سازه های چند سال ساخت امروزی بیشتر است.

یکی از این طراحان ایرانی که سازه هایش هنوز حیرت انگیز است و قابل تامل و آنالیز بهاءالدین محمد؛ یا همان شیخ بهایی معروف؛ دانشمند بزرگ ایرانی است که روز گرامیداشت وی بهانه ای شد تا ما هم سراغش برویم و مروری داشته باشیم روی طراحی های اعجاب آورش. شیخ بهایی در بیشتر علوم و دانش زمان خود تبحر داشت، طوری که بعضی از مورخین او را چکیده جامعه صفوی عصر شاه عباس دانسته اند، اما بی تردید مهارت او در ریاضی و مهندسی و معماری وجه تمایز او از سایر دانشمندان و علمای هم عصر وی است. احاطه کامل شیخ بهایی در ریاضیات و مهندسی در آثار باقی مانده منسوب به وی هم کاملا مشهود و نمایان است. طراحی و مهندسی و ساخت بسیاری از بنا ها و آثار منحصر به فرد و خارق العاده معماری دوره صفویه را به وی نسبت داده اند.

طراحی یگانه مسجد امام

این مسجد که در گذشته به نام های مسجد شاه و مسجد سلطانی نیز نامیده می شد، یکی از مهم ترین و معروف ترین بنا های معماری اسلامی است که ساخت آن در سال 1020 هجری به دستور شاه عباس اول شروع و در سال 1038 پس از درگذشت شاه عباس و در دوره جانشینان او به خاتمه رسید. با توجه به تبحر شیخ بهایی در ریاضیات و طراحی خاص بنای مسجد، بسیاری عقیده دارند که طرح اولیه این بنا به خواست شاه عباس اول و توسط شیخ بهایی انجام و سپس ساخت آن به علی اکبر اصفهانی سپرده شده است.

این بنا با مساحتی نزدیک به 12 هزار و 264 متر مربع در ضلع جنوبی میدان بزرگ نقش دنیا قرار گرفته است و شیعی ترین مسجد ایران و نماد مذهب تشیع است. در بنای مسجد امام، هنر و خلاقیت و علم یک جا و به منظور نشان دادن یک پیغام گرد هم آمده اند. یگانگی و الوهیت اسلام، خلوص و ساده نگری تشیع، بزرگی و یکپارچگی ایران از جمله اهدافی است که با ترکیب قوس ها و ستون ها و مقرنس ها و ایوان ها و گنبد ها با نقش و رنگ و کاشی و سنگ به خوبی نشان داده شده است.

از آنجا که شاه عباس بسیار مایل بود این بنا در زمان حیاتش به اتمام برسد، دستور در تعجیل و شتاب در ساخت آن را داده بود و به همین دلیل در نمای این بنا به جای استفاده از کاشی های موزائیک که تهیه آن موقع بسیاری را می طلبد، از کاشی های هفت رنگ استفاده شد. ترکیب این نوع کاشیکاری معرق و خشتی هفت رنگ با پیچ های فیروزه کاشی و حاشیه های طلایی و کتیبه های مملو از کاشی های گل و مرغ یکی از نمونه های بی نظیر در هنر کاشیکاری و تزئینات معماری اسلامی در دنیا را به وجود آورده است. با این حال این بنا دارای چند ویژگی خاص مهندسی و معماری است که در نوع خود بی نظیر بود و مشابه آن در سایر مساجد و بنا های دوره اسلامی دیده نمی گردد.

قبله ای که به مناقشات خاتمه داد

یکی از این ویژگی های این مسجد، وضعیت قرار دریافت محراب و قبله آن نسبت به ایوان ورودی و میدان نقش دنیا است. ایوان ورودی و جلوخان مسجد رو به شمال قرار گرفته است، اما با عبور از این ایوان، با یک نیم چرخش به سمت راست بدون آن که برای زائر محسوس باشد، محوطه اصلی و محراب در جهت قبله و مکه قرار می گیرد.

تاریکی و مدور بودن دهلیز ورودی و روشنایی ناگهانی حیاط می تواند دلیل این تغییر جهت نامحسوس باشد. باید توجه داشت که چنانچه این اختلاف محوری وجود نداشت، گنبد اصلی و مناره های آن تنها از یک جهت در میدان نقش دنیا قابل رویت بود، در حالی که این خلاقیت امکانی را فراهم آورده تا گنبد و مناره هایش از تمام نقاط میدان قابل دید باشد. همچنین براساس آنچه در تواریخ دوره صفویه آمده مشخص سمت قبله در مسجد یکی از مهم ترین اختلاف نظر های علما و مفتیان عصر صفوی بوده و در واقع محاسبه و مشخص قبله با 40 درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به این مناشقات کاری است که فقط ریاضیدانی مانند شیخ بهایی قادر به انجام آن بوده است.

گنبد عجیب

از دیگر ویژگی های معماری این مسجد، گنبد عظیم و دو لایه آن است. این گنبد عظیم دارای دیواره ای به ضخامت 4/5 متر است و ارتفاع آن از کف گنبد خانه تا مرکز داخلی آن 38 متر و تا مرکز خارجی آن 52 متر است. در نتیجه باید فضایی خالی به اندازه 13 تا 16 متر در فضای میانی گنبد وجود داشته باشد. همین ویژگی باعث انعکاس صدا در فضای زیرین گنبد می گردد. پیچیدگی مهندسی این سازه از جمله دلایلی است که مهندسی و طراحی آن را به شیخ بهایی نسبت می دهند. بنای مسجد امام سال 1391 در زمره میراث دنیای ثبت شد.

اطلاع از اذان ظهر با ساعت ظلی

از دیگر سازه های معروف موجود در مسجد امام که ساخت آن به شیخ بهایی نسبت داده شده، ساعت ظلی، سنگ ساعت یا سنگ شاخص است که در حیاط غربی مسجد و در مدرسه سلیمانیه قرار گرفته است. این ساعت، سنگی مثلثی است که در ضلع شمالی حیاط مدرسه قرار گرفته و به گونه ای نصب شده که وتر آن در امتداد شمال - جنوب قرار گیرد. در نتیجه در چهار فصل هنگام ظهر شرعی، سایه در مقابل وتر قرار می گیرد که نشانه رسیدن زمان نماز ظهر بوده است.

معمای گرمابه شیخ بهایی

ژان شاردن، سیاح معروف فرانسوی در کتاب خود ضمن وصف شهر اصفهان در خصوص محله دردشت می نویسد که در آن محله کوچه ای است به نام شیخ بهاء الدین محمد که در آنجا خانه داشته و در این کوچه دو گرمابه وجود دارد که یکی بزرگ تر است و به نام حمام شیخ نامیده می گردد.

نعمه عبدا... در کتاب خود به نام فلاسفه الشیعه برای اولین بار درباره حمام شیخ بهایی و گرم شدن آن با یک شمع سخن می گوید. مهم ترین فرضیه این است که شیخ بهایی طراح اولیه این بنا و معمار آن که شخصی به نام استاد علی معمار بوده به همراه شاگردان شیخ کار ساخت گرمابه را به اتمام رسانیده اند، اما سعید نفیسی در نقل قولی از شیخ می نویسد که شیخ بهایی گفته بود اگر روزی فضای گلخن که کاملا مسدود بوده را بشکافند، شمع برای همواره از کار خواهد افتاد. ساخت حمام تحت نظارت شیخ بهایی و در زمان حیات او انجام شده باشد، یا به دست شاگردانش، پرسش ما همچنان بی پاسخ است و آن این که چگونه مخزن آب و خزینه حمام با شعله یک شمع گرم می شده است؟

استفاده از گاز متان حاصل از فاضلاب مسجد جامع و انتقال آن به وسیله لوله های سفالی و تامین مایع سوخت به وسیله روغن های حاصل از عصارخانه جماله ای که در مجاورت حمام قرار گرفته است یکی از روش هایی است که برای روشن نگه داشتن شمع مزبور بیان شده است. بنا به اعتقاد بعضی از محققان این گاز به وسیله مکش طبیعی به سوی مشعل یا همان شمع راهنمایی می شده و در آنجا دستگاهی وجود داشته که می توانسته گاز متان و گوگرد فاضلاب را با روغن عصارخانه ترکیب کند. این دستگاه نیز در اواخر دوره زندیه توسط خارجی ها جهت تحقیق و آنالیز از زیرزمین حمام بیرون آورده شده و به خارج از ایران فرستاده شد و پس از آن حمام شیخ بهایی برای همواره خاموش شد .

طرح ساخت شهر نجف آباد در غرب اصفهان نیز به شیخ بهایی نسبت داده می گردد.

کاریز بزرگ نجف آباد

از دیگر اقدامات مهمی که به شیخ بهایی نسبت داده شده، مهندسی و ساخت کاریز بزرگ نجف آباد است. این کاریز یکی از بزرگ ترین قنات های ایران بوده که به نام کاریز یا قنات زرین کمر نیز معروف است. طول این قنات از ابتدا یا مظهر آن تا خاتمه یا آبخور 9 فرسنگ یا 54 کیلومتر است که به 11 جوی بزرگ تقسیم می گردد.

ساعت آفتابی نجف

گفته می گردد هنگام تعمیر دیوار صحن حضرت علی (ع) در نجف نیز ساعت آفتابی دیگری ساخته شده بود که در هر فصلی از سال، رسیدن آفتاب به زیر دیوار، نشان دهنده ظهر شرعی بوده است. ساخت این شاخص و همچنین ساخت کفشداری و تعمیر دیوار صحن حضرت علی (ع) نیز از جمله کار هایی است که به شیخ بهایی نسبت داده شده است.

طوماری که هنوز به آن استناد می گردد

بروز درگیری و اختلاف هر ساله بر سر تقسیم آب زاینده رود میان روستاییان، باعث شد تا شاه طهماسب دستوری به منظور تنظیم و تهیه تقسیم نامه ای برای استفاده عادلانه از آب ا ین رود صادر کند. دستوری که در رجب 923 هجری قمری فرمان اجرای آن صادر و در زمان شاه عباس و به سرپرستی شیخ بهایی اجرا شد و خاتمه یافت.

شیخ بهایی با مطالعه مقدار آب زاینده رود و توجه به فصل های پرآب و کم آب، نوع کشت و زرع و اولویت احتیاج محل، مقررات خاصی را برای تقسیم آب رودخانه تنظیم کرد که به مرحله اجرا درآمد. چگونگی پرداخت حقابه و تقسیمات انجام شده، به طور کامل و مفصل در طومار قید شده که خواندنش خالی از لطف نیست. اگر در خاطر داشته باشید در اعتراضات سال گذشته کشاورزان شرق اصفهان برای دریافت حقابه از زاینده رود هم مرتب به این طومار و سند شیخ بهایی اشاره می شد.

کاربرد اعجاب انگیز زغال در مسجد چهارباغ

طراحی مسجد چهارباغ از دیگر اقداماتی است که به شیخ بهایی نسبت می دهند. از آنجا که محل ساخت بنا در جهت آبرویی بود که از زاینده رود وارد چهارباغ می شد، امکان نشست ساختمان به دلیل لجنزار زیرزمین وجود داشت. شیخ بهایی برای حل این مشکل دستور داد تا مقادیر زیادی زغال چوب در زیر پی ساختمان ریخته و آن ها را به سختی بکوبند. سپس روی آن را با ساروج و شفته پر کرد و پس از آن پی اصلی ساختمان را بنا نهاد. به این ترتیب خطر نشست ساختمان از میان رفت و این بنا برای قرن ها پا برجا ماند.