ابوالهِیْثَم؛ شاعر دوستدار پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) - بازیکده

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل کوشش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی، دانشمند و شاعر اسماعیلی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است.

به گفته بعضی مورخان، ابوالهیثم از متعلفان و محبان فرزندان رسول اکرم به شمار می رفت. از تولد و زندگی و مرگ وی اطلاع چندانی در دست نیست. بعضی از منابع نسبت او را بوزجانی و یا جوزجانی نوشته اند اما ناصرخسرو در کتاب جامع الحکمتین بارها از او با نام جرجانی یاد نموده است. ابوالهیثم از دانشمندان و آگاهان کیش اسماعیلی بود و تصنیفاتی هم در زمینه اعتقادات مذهبی خویش داشت. او به تدریس و تعلیم نیز می پرداخت و شاگردانی تربیت کرد، از جمله محمد بن سرح (سرخ) نیشابوری که 9 سال شاگرد ابوالهیثم بود. بعضی محققان گفته اند که محمد بن سرخ پدر ابوجعفر نسوی است که استاد نظامی عروضی، مؤلف چهار مقاله، بوده است.

بیشترین آثار ابوالهیثم به عربی است، تنها اثر فارسی او قصیده ای است که به چون و چرانامه معروف است و بین 76 تا 89 بیت از آن باقی مانده است. در جامع الحکمتین ناصرخسرو 82 بیت آمده است. در توضیح محمدبن سرخ 76 بیت از این قصیده آمده است که هفت بیت آن در جامع الحکمتین نیست. در این قصیده 91 سؤال فلسفی، منطقی، طبیعی، نحوی یا نجومی، دینی و تأویلی درباره اصول و عقاید اسماعیلیان مطرح شده است. او قصد داشته این سؤالات را به نظم یا نثر پاسخ بگوید، اام به گفته محمد بن سرخ مجال نیافته و درگذشته است.

ناصرخسرو قبادیانی و محمد بن سرخ نیشابوری بر قصیده چون و چرانامه توضیح نوشته اند. محمد بن سرخ در توضیح خود مسئله ها را پاسخ داده و گفته است که هر چه آورده از کتب حکما خوانده یا از خواجه ابوالهیثم شنیده و از خودش چیزی اضافه ننموده است. وی ذکر نموده که نوشتنی ها را نوشته، ولی گفتنی ها را رها نموده است. این سخن نشان می دهد که وی می خواسته حقایق و اسرار کیش خود (اسماعیلی) را پنهان کند و بر آن بوده است که این گونه مطالب باید سینه به سینه نقل گردد تا به دست نااهلان نیفتد.

محمد بن سرخ در توضیح خود واژه ها و ترکیبات بدیع فارسی به کار برده است، از جمله دیوچه (کرم ابریشم)؛ ملاقات عاقبت (عاقبت اندیشی و فرجام کار را دیدن)؛ فرجه (زاویه)؛ عقل شوریده (دیوانه).

ابوالهیثم اشعاری را از دقیقی، رودکی، شهید بلخی، ابوشکوربلخی و ابوطیب مصعبی شاهد آورده و از محمد بن زکریای رازی و متکلمان معتزلی و فلاسفه انتقاد نموده است. درباره زکریا گفته است: محمد زکریا کو گوهر نه از معدن گرفته و علم نه از صندلی آموخته، به طب توان شنود او را، به چیز دیگر نه.

محمد بن سرخ از کسی به نام شیخ الیونانی یاد نموده که چه بسا همان فلوطین، بنیان گذار مکتب نوافلاطونی باشد. اگر این حدس درست باشد، این نکته نشان دهنده آشنایی متفکران اسماعیلی با اندیشه های نوافلاطونی است.

ناصرخسرو قبادیانی نیز به درخواست عین الدوله علی بن اسد بن حارث، امیر اسماعیلی مذهب ناحیه بدخشان، توضیح دیگری بر قصیده ابوالهیثم نوشته است. وی توضیح خود را جامع الحکمتین نامیده که شامل دو جنبه مذهبی و فلسفی است. ناصرخسرو در توضیح خود از پرسش های ابوالهیثم انتقاد نموده و در بعضی موارد شعر ابوالهیثم را تناقض گویی دانسته است.

4104/